مفهوم پژوهش در زبان عادی
واژه پژوهش (research) و مترادف‌های آن مانند جستجو، بررسی، مطالعه و تحقیق و... درواقع اسم یکی از فعالیت‌های علمی انسان است؛ فعالیتی که هدف آن «شناختن امور ناشناخته» است.
این فعالیت با روش‌های مختلفی می‌تواند انجام گیرد، ولی در صورتی نتایج آن باارزش و معتبر خواهد بود که با روش و شیوه‌های خاص صورت گیرد و از ابزار و منابع خاصی استفاده شود.
مفهوم پژوهش در زبان علمی
در تعریف پژوهش دو رویکرد عمده وجود دارد:
الف) رویکرد توصیفی(روشی)
ب) رویکرد هدفی
رویکرد توصیفی درصدد است توصیف دقیقی از آنچه در خارج به عنوان پژوهش روی می‌دهد، ارائه نماید. به عبارتی در این رویکرد، روش و شیوه‌ها یا مراحل انجام پژوهش مورد تأکید قرار می‌گیرد.
در مقابل، رویکرد هدفی تنها درصدد است، هدف یا نتیجه این فعالیت را معرفی نماید.
درهرحال پژوهش را به طور کلی این گونه می‌توان تعریف کرد:
پژوهش عبارت است از فرایند منظم جمعآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات برای اهدافی معین.
فرآیند پژوهش
فرایند نظام‌مند پژوهش در پی مواجهه با یک مشکل یا انتخاب یک مسئله آغاز می‌شود و با تفسیر و استنتاج از اطلاعات جمعآوری شده به پایان می‌رسد. نویسندگان در مورد تعداد دقیق و مراحل عمده روش علمی با هم اختلاف نظر دارند. ما در این جا الگو یا روش 5 مرحله‌ای را معرفی می‌نماییم.
مرحله‌ی اول: جستجو و انتخاب مسأله
در این مرحله پژوهشگر مسأله‌ای را برای پژوهش انتخاب کرده و سعی می‌کند آن را به مسأله‌ای پژوهشی که دارای ویژگی‌ها و شرایط لازم برای پژوهش می‌باشد، تبدیل کند.
مرحله دوم: شناخت مسأله
در این مرحله که یکی از اساسی‌ترین مراحل پژوهش است، پژوهشگر سعی می‌کند، مسأله‌ی پژوهشی را از همه جهات شناسایی کند.
مرحله سوم: جمعآوری اطلاعات یا داده‌ها
در این مرحله محقق به اعتبار نوع روش پژوهش به جمعآوری اطلاعات می‌پردازد. به عنوان مثال اگر پژوهش او اسناد و مدارکی باشد، باید به مطالعه‌ی منابع و متون و جستجوی اطلاعات موجود در آنها بپردازد یا اگر پژوهش تجربی ـ آزمایشی است باید به اجرای آزمایش، در تولید اطلاعات بپردازد.
مرحله چهارم: تجزیه و تحلیل اطلاعات
در این مرحله اطلاعات جمعآوری شده، سازماندهی و طبقه‌بندی می‌شود و پژوهشگر به ارزیابی اطلاعات به دست آمده می‌پردازد و یافته‌های حاصله را تفسیر و از آنها نتیجه‌گیری می‌کند.
مرحله پنجم: تدوین گزارش پژوهش
یکی از اموری که وجه تمایز پژوهش‌های علمی از دیگر پژوهش‌ها (پژوهش‌های غیر علمی) به حساب می‌آید این است که نتایج و یافته‌های پژوهش علمی بر اساس چارچوب و قالب خاصی تهیه و تنظیم می‌شود و در اختیار اعضای جامعه‌ی علمی و سایر علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
جستجو و انتخاب مسألة پژوهشی
نخستین مشکلی که بسیاری از پژوهشگران مبتدی در آغاز پژوهش با آن روبرو می‌شوند، مشکل انتخاب مسأله‌ی مناسب برای پژوهش است.
واژه‌ی مسأْله در اصل به معنای امری است که برای ما ناشناخته یا مجهول باشد. به طور کلی وقتی احساس می‌کنیم، امری ناشناخته است یا چیزی که دیگری می‌گوید، صحیح به نظر نمی‌رسد یا برخی از ابعاد آن ناشناخته است، همه‌ی این‌ها مسأله است.
انتخاب مسأله پژوهش
انتخاب موضوع تحقیق یا مسأله‌ی پژوهشی اولین و مهمترین مرحله در اجرای یک پژوهش است؛ زیرا پژوهشگر تمام فعالیت‌های خود را بر پایه‌ی آن شکل می‌دهد. مسأله‌ی پژوهشی باید دارای ویژگی‌هایی باشد که به اختصار به آنها می‌پردازیم:
1. متناسب بودن با توانایی پژوهشگر
2. نو و بدیع بودن
3. معین و مشخص بودن
4. مورد علاقه‌ی پژوهشگر بودن
5. متناسب بودن با امکانات و شرایط
6. برخورداری از قابلیت پژوهش
7. برخورداری از اهمیت و اولویت
8. واضح و متمایز بودن
شناخت و بیان مسأله‌ی پژوهشی
یکی از مراحل بسیار مهم در پژوهش که زمان زیادی صرف آن می‌شود، مرحله‌ی شناخت مسأله پژوهشی است. بدون تردید حل هر مسأله‌ای متوقف بر شناخت دقیق آن مسأله است.
اهمیت و ضرورت شناخت مسأله
بعد از این که پژوهنده، مسأله‌ای را انتخاب کرد، در صورتی می‌تواند آن را حل کند که آن را خوب بشناسد و تعریف کند؛ به همین دلیل یکی از گام‌های اساسی پژوهش و در عین حال سخت‌ترین مراحل، مرحله‌ی شناخت مسأله است.
شناخت مسأله پژوهشی
در شناخت مسأله‌ی پژوهشی پژوهشگر سعی دارد تصور روشنی از مسأله به دست آورد و بداند که مسأله چیست و او باید در پی چه چیزی باشد و علاوه بر این فایده و اهمیت پژوهش را بداند.
1. تعریف مسأله‌ی پژوهشی
مسأله باید واضح و روشن باشد. از این رو از جمله مهمترین اقداماتی که برای شناخت مسأله صورت می‌گیرد، تعریف آن است. تعریف، شاخص اصلی مسیر پژوهش به حساب می‌آید و تمایز مسأله‌ی پژوهشی را با دیگر مسأله‌ها نشان می‌دهد.
2. شناخت زمینه‌ی علمی یا عملی مسأله
از جمله اموری که پژوهشگر باید آن را شناسایی کند، شناسایی زمینه‌ی علمی یا عملی مسأله‌ی پژوهشی است. از این رو پژوهشگر باید شواهد و دلایل وجود مسأله را جمعآوری کند. به عبارت دیگر مسأله بودن مسأله را نشان دهد.
3. شناخت ابعاد و جوانب مسأله
در پژوهش‌های تجربی در اکثر موارد مسأله‌ی پژوهشی یک سؤال است که رابطه‌ی علّی بین دو پدیده را مورد بررسی قرار می‌دهد، از این رو پژوهشگر باید متغیرها و فرضیه (یا فرضیه‌ها) را شناسایی و تعریف کند اما در پژوهش‌های غیر تجربی مثل پژوهش‌های اسناد و مدارکی، محور پژوهش مسأله‌ای است که سؤالات زیادی را به دنبال دارد. از این رو در این نوع پژوهش‌ها پژوهشگر باید مسأله‌ی پژوهشی را کاملاً تجزیه کند و به صورت دقیق تمام سؤال‌های اصلی و فرعی آن را مشخص نماید؛ به همین دلیل از جمله اقداماتی که در این مرحله باید صورت گیرد، تجزیه‌ی مسأله‌ی پژوهشی است.
4. شناخت اهداف پژوهش
با توجه به نوع مسأله تا حد زیادی می‌توان اهداف پژوهش را شناخت ولی پژوهشگر باید به صورت صریح برای خود اهداف پژوهش را مشخص نماید.
5. شناخت پیشینه‌ی پژوهش
در هر نوع پژوهشی یکی از اقداماتی که باید انجام گیرد، بررسی و مطالعه‌ی پیشینه‌ی پژوهش است. پژوهش از جمله فعالیت‌های علمی است که هویت جمعی دارد یا به عبارتی پژوهش‌ها در صورتی ثمربخش و مفید خواهند بود که پژوهشگران با یکدیگر در فرایند تولید علم مشارکت داشته باشند؛ پژوهشگر قبلی زمینه را برای پژوهشگر بعدی آماده کند و این روند ادامه پیدا کند و این روند ادامه پیدا کند تا از این طریق دانش تولید شده به وسیله‌ی فرد فرد پژوهشگران در کنار یکدیگر قرار گرفته و مرزهای دانش را به تدریج توسعه و گسترش دهد.
روش‌های جمعآوری اطلاعات
یکی از مراحل اساسی در هر نوع پژوهشی، مرحله‌ی جمعآوری اطلاعات است. روش جمعآوری اطلاعات در پژوهش‌های مختلف متفاوت است. روش اصلی جمعآوری اطلاعات در پژوهش‌های دینی همانند دیگر پژوهش‌های اسناد و مدارکی روش مطالعه‌ی منابع و متون است. در پژوهش‌های تجربی، عقلی و عرفانی پژوهشگر با مشاهده، تعقل، استدلال و کشف و شهود، اطلاعات موجود در آنها را جمعآوری می‌کند.
انواع روش‌ها و ابزارهای گردآوری اطلاعات
اطلاعات مورد نیاز، در پژوهش‌های با ابزار و روش‌های گوناگون جمعآوری می‌شود که مهمترین آنها عبارتند از:
1ـ روش مشاهده (حس و تجربه)؛
2ـ روش تعقل و تفکر؛
3ـ روش کشف و شهود (درون نگری)؛
4ـ روش مطالعه‌ی منابع و متون (پرسش از متون).
تجزیه و تحلیل اطلاعات
بعد از مرحله‌ی جمعآوری اطلاعات، باید مجموعه‌ی اطلاعات جمعآوری شده، طبقه‌بندی شود تا از حالت پراکندگی و گستردگی خارج شود.
سپس باید اطلاعات جمعآوری شده با توجه به ضابطه‌هایی مورد ارزیابی بیرونی و درونی قرار گیرد تا اعتبار و حجیت آنها مشخص گردد و در انتها پژوهشگر باید بر اساس این اطلاعات استدلال و استنتاج کند و نتایج و برداشت‌های خود را ارائه نماید؛ یعنی به سؤالات پژوهش پاسخ دهد یا در مورد فرضیه‌ها به قضاوت بپردازد.
طبقه‌بندی اطلاعات
مسلماً نمی‌توان از انبوه اطلاعات کیفی پراکنده، نتیجه‌گیری کرد. بر این اساس باید اطلاعات جمعآوری شده طبقه‌بندی شوند. به همین دلیل تلخیص و طبقه‌بندی اطلاعات، بخشی از فرآیند تحلیل اطلاعات محسوب می‌شود. در پژوهش‌های کمی (عددی) به راحتی می‌توان با توجه به شاخص‌هایی همچون میانگین و واریانس، اطلاعات را طبقه‌بندی کرد. ولی در پژوهش کیفی که اطلاعات به صورت الفاظ و جملات است، به راحتی نمی‌توان اطلاعات را طبقه‌بندی کرد و هیچ رویه علمی تعریف شده‌ای برای حل آن مشکل به شیوه‌ای مقبول وجود ندارد.
فقه و ارزیابی جمعآوری شده
در پژوهش‌های کمی، قبل ازمرحله‌ی جمعآوری اطلاعات، پژوهشگر با مشخص ساختن ابزارها و بررسی اعتبار و پایایی آنها به تولید یا جمعآوری اطلاعات می‌پردازد ولی در پژوهش‌های کیفی که ما اطلاعات را تولید نمی‌کنیم، تنها با جستجو، اطلاعات موجود را جمعآوری می‌کنیم. از این رو باید ابتدا اطلاعات را بیابیم سپس آنها را مورد سنجش قرار دهیم یا اعتباریابی کنیم.
تدوین گزارش پژوهش
گزارش پژوهش همانند سایر گزارش‌ها باید بر اساس چارچوب و ساختار خاصی تدوین شود. تا مطالعه و بهره‌گیری از آن برای دیگران به گونه‌ای ثمربخش، امکان‌پذیر باشد.
اهمیت گزارش پژوهش
برای پی بردن به اهمیت گزارش پژوهش همین کافی است که بدانیم اگر گذشتگان ما، به این سنت ارزشمند عمل نکرده بودند و گزارشی از پژوهش‌های خود ننوشته بودند و آن را به ما انتقال نداده بودند، اکنون ما از تمامی منابع و آثار علمی و شاید از هر علم و دانشی، بی‌بهره و محروم بودیم.
اگر در این زمان نیز پژوهشگران، گزارشی از پژوهش خود تهیه نکند، بدون تردید، به تدریج علم و دانش رو به افول خواهد رفت و نسل آینده علم و دانشی نخواهد داشت؛ زیرا که علم و دانش محصول فرایند جمعی بشر است و از طریق مشارکت همگانی و به هم پیوستن دانش فراهم آمده از سوی فرد فرد پژوهشگران به وجود آمده و رشد و گسترش یافته است و بر همین اساس تداوم می‌یابد.
انواع گزارش‌ها در فرآیند پژوهش
در روند انجام یک پژوهش هر پژوهشگری باید چندین نوع گزارش ارائه نماید که شامل موارد زیر می‌باشد:
1. تدوین پیشنهاد موضوع (مسأله) برای پژوهش؛
2. تدوین طرح تحقیق؛
3. گزارش پیشرفت اجرای تحقیق؛
4. گزارش نهایی پژوهش.
